Góra Lasoty, czyli Krzemionki, to w istocie największy (i bodaj najstarszy) kompleks cmentarny dzisiejszego Krakowa.

Powszechnie znane są dwa cmentarze - Nowy i coraz bardziej zniszczony Stary Cmentarz Podgórski.

W rzeczywistości jest ich o wiele więcej.

Na Krzemionkach nie prowadzono dotąd systematycznych badań archeologicznych, a większość znalezisk dokonana została przypadkowo, przy okazji prac ziemnych.

Wiemy jednak, że w końcu epoki brązu i na początku okresu epoki żelaza (kultura łużycka) istniały tu stosunkowo duże osady.

Kolejny okres intensywnego osadnictwa to czas pomiędzy II w. p.n.e. a III wiekiem n.e. (kultura przeworska).

Opis odkrycia (w związku z budową baraków Obozu Koncentracyjnego ''Płaszów'') pojedynczego grobu ciałopalnego z tamtego czasu pozwala zaledwie snuć przypuszczenia, iż mogło wówczas ulec zniszczeniu całe cmentarzysko.

MOGIŁA KRAKA
Kopiec Krakusa, datowany na VIII w., jest najstarszą znaną budowlą, jaką badacze wiążą z Krakowem.

Według większości opinii pełnił role kultową przed wprowadzeniem chrześcijaństwa.

Kopiec, przebadany w latach międzywojennych, ujawnił tylko część swych tajemnic.

Powszechnie uważa się go za mogiłę legendarnego założyciela Krakowa, byłby więc najokazalszym grobowcem Krakowa.

Podania łączą Kopiec na Krzemionkach z Kopcem Wandy, na którego temat wiadomo jeszcze mniej: zgodnie z legendą ten ostatni też jest mogiłą.

Z Kopcem Krakusa związane jest charakterystyczne święto (z odpustem) ''Rękawka'', najpewniej o rodowodzie jeszcze sprzed wprowadzenia chrześcijaństwa.

Do czasu wybudowania Fortu Krakus obchodzono je pod samym Kopcem.

Nazwa ''Rękawka'' dotyczyła początkowo samego Kopca i oznaczała mogiłę.

Badacze zwracają uwagę, iż w językach słowiańskich istnieją podobnie brzmiące do naszej Rękawki słowa (rakev, raka), oznaczają one trumnę, grób.

Legenda głosi, iż poddani księcia Kraka usypali mogiłę, nosząc materiał do budowy w (zależnie od wersji) rękach lub rękawach, stąd ''Rękawka''.

W czasie badania Kopca stwierdzono, iż jego materiał nie pochodzi z jego bezpośredniego sąsiedztwa, lecz z podnóża Krzemionek.

Potwierdza to przesłanie legendy, podobnie jak opisy podróżników arabskich, dotyczące obyczajów Słowian, wymieniające palenie zwłok i sypanie kurhanów.

Jedna z teorii, powstała na podstawie analizy historycznych map, głosi, iż na Krzemionkach znajdowała się znaczna ilość kurhanów (o wiele mniejszych jednak od Kopca).

CMENTARZ WOKÓŁ KOŚCIOŁA
Na terenie Krzemionek istnieje kilka cmentarzy średniowiecznych.

Zwraca uwagę cmentarz wokół kościoła św. Benedykta.

Kościół ten bowiem zawiera fragmenty murowanej rotundy (kościoła; podobnej do rotundy wawelskiej).

Odkryto też części murów innej budowli, bezpośrednio przylegającej do rotundy.

Wzniesienie rotundy badacze datują na X - XI w., utożsamiając ją z początkami chrześcijaństwa w Krakowie.

Rotunda została wykonana z łupanego piaskowca, łączonego spoiwem gipsowym, co charakteryzuje najstarsze polskie budowle.

Przypuszcza się, że przylegającą do kościółka budowlą mogło być palatium, czyli siedziba lokalnego władcy (księcia).

Z miejscem tym wiąże się znana legenda o księżniczce z Góry Lasoty, potwierdzająca możliwość istnienia na wzgórzu świeckiego ośrodka władzy.

Jeszcze w II poł. XIX w. kościółek i miejsce domniemanego palatium były oddzielone od reszty Krzemionek wyrażnym zagłębieniem terenu, co wskazuje na pierwotnie obronny charakter zespołu.

W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła oraz w wielu innych miejscach Krzemionek stwierdzono osadnictwo wczesnośredniowieczne.

Kolejna tajemnica Krzemionek to kamienne fundamenty budowli, odkrytej przy ulicy Krzemionki, a zawierające dwa groby.

STARY CMENTARZ PODGÓRSKI
Otoczenie kościoła św. Benedykta było użytkowane jako cmentarz do końca XVIII w., o czym świadczy epitafium z 1783 r., przy wejściu do kościoła.

Rok póżniej dekret cesarza Józefa II nakazał przeniesienie cmentarzy poza obręb miejsc zamieszkanych.

Zapewne pierwszym cmentarzem miasta Podgórza był cmentarz wokół zboru ewangelickiego, stojącego w pobliżu obecnego skrzyżowania ulic Limanowskiego i Krakusa; został zabudowany w II połowie XIX w.

Zachowana na Starym Cmentarzu Podgórskim inskrypcja nagrobna z 1794 r. pozwala stwierdzić, że cmentarz ten jest bezspornie najstarszym cmentarzem komunalnym w dzisiejszym Krakowie.

Niestety, na skutek nieprzemyślanych działań, pozostała tu zaledwie resztka, czwarta część pierwotnej powierzchni nekropolii.

Mówiono o tym cmentarzu, bez specjalnej przesady, że co epitafium nagrobne - to hasło z encyklopedii - tak wiele znanych i zasłużonych osób jest tu pochowanych.

Wciąż podlega on dalszej dramatycznej dewastacji, której miasto - jakoby - nie potrafi zapobiec.

Spoczywają tu m. in. Edward Dembowski i polegli powstańcy, Aleksander Kotsis i Jordan Stoyowski; są, tragicznie już zniszczone grobowce wybitnych podgórskich rodzin: Maryewskich, Serkowskich, Zollów, Bednarskiego i de Saulenfelsa.

CMENTARZE POD KOPCEM KRAKUSA
W roku 1887 powstał na południowym stoku Łysej Góry cmentarz żydowski; parcelę podarowało na ten cel miasto.

Niebawem podgórska gmina żydowska wybudowała dom przedpogrzebowy.

Cmentarz ten został świętokradczo zbeszczeszczony i zniszczony w czasie okupacji, ponieważ na jego terenie powstał Obóz Koncentracyjny ''Płaszów''.

Na tyłach cmentarza było miejsce masowej egzekucji i pochówku zabitych w czasie akcji likwidacji getta krakowskiego 13 i 14 marca 1943 r. (ok. 2000 osób).

Wobec wyczerpania miejsca na cmentarzu katolickim (który póżniej nazwano Starym), wykupiono grunty w pobliżu wapiennika miejskiego i w 1899 r. zatwierdzono lokalizację Nowego Cmentarza Podgórskiego.

W 1907 r. wzniesiona została tam kaplica.

W póżniejszych latach cmentarz kilkakrotnie powiększano o przyległe działki.

Jest tu grób legionistów.

Spoczywają tu m. in. Antoni Mateczny, Jadwiga Ipohorska (Jan Kamyczek z ''Przekroju''), Józef Kałuża.

W kamieniołomie firmy ''Liban i Ehrenpreis'', w okresie 1942 - 4., istniał ciężki obóz karny dla Polaków.

W lipcu 1944 r. pijani strażnicy zabili 21 więżniów.

Spoczywają tu pochowani na niewielkim cmentarzu pod stromą ścianą skalną.

Przy ul. Wielickiej, w pobliżu bramy Starego Cmentarza Podgórskiego, odbyła się w listopadzie 1943 r. egzekucja 10 zakładników (upamiętnia to tablica na kapliczce Boga Ojca).

Jako cmentarz należy traktować cały obszar Obozu Koncentracyjnego ''Płaszów'', gdzie zginęło 8 do 10 tysięcy osób.

Były to egzekucje związane z likwidacją gett i obozów dla Żydów oraz po łapankach, pacyfikacjach miejscowości i innych działaniach okupantów.

Zwłoki spalono, wywieziono 17 wozów prochów ludzkich, ale część została rozsypana po terenie.

Miejsce to było obozem przejściowym dla Krakowa i części Małopolski, jakby celą śmierci przed wysyłaniem do obozów zagłady.

Skalę zbrodni może uświadomić fakt, iż z ponad 60 tys. krakowian pochodzenia żydowskiego ocalało najwyżej kilka tysięcy osób.

Tekst: Jarosław Żółciak
Źródło: Biuletyn Informacyjny Dzielnicy XIII ''Głos Podgórza'', grudzień 2005