W bogatych zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa znajdują się niezmiernie interesujące fotografie z lat trzydziestych XX w., wykonane przez Agencję Fotograficzną ''Światowid'', a przedstawiające prace badawcze kopca Krakusa na Krzemionkach.

Kopiec Krakusa obok kopca Wandy należy do dwóch prehistorycznych monumentalnych kopców zachowanych w Krakowie.

Jest największym i najokazalszym tego typu obiektem na ziemiach polskich.

Według podania kopiec został usypany na cześć władcy, założyciela Krakowa, noszącego imię Krakusa (Kraka).

Warto przypomnieć, iż legendę o Krakusie jako pierwszy zapisał w swej Kronice na początku XIII wieku dziejopisarz Mistrz Wincenty, zwany Kadłubkiem, póżniejszy biskup krakowski (1207 - 1218).

Na przestrzeni wieków podanie było stale uzupełniane i modyfikowane m. in. przez Jana Dąbrówkę, Jana Długosza, Bernarda Wapowskiego, Bartosza Paprockiego, Joachima Bielskiego.

Kopiec Krakusa usytuowany jest po prawej stronie Wisły, na kulminacji południowego grzbietu jurajskiego pasma Krzemionek Podgórskich.

Masyw ten składa się z dwóch wzniesień, wyższego, z kopcem Krakusa i nieco niższego, zwanego w przekazach Górą św. Benedykta, od XIV w. Górą Lasoty.

Kopiec ma kształt ściętego stożka, o wysokości nieco ponad 16 m, średnicy podstawy około 60 m.

Jego wierzchołek jest położony na wysokości 271 m n.p.m. Kopiec jest efektem ogromnego wysiłku ludzi, który podjęto dla niepoznanej dotychczas bardzo ważnej przyczyny.

W latach 1933 - 1937 pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności trwały badania archeologiczne kopca z intencją odnalezienia grobu legendarnego księcia Krakusa.

Wspomniane wykopaliska obok Biskupina należały do najbardziej spektakularnych w Polsce międzywojennej.

Badania wspierał finansowo Marian Dąbrowski, założyciel i wydawca Ilustrowanego Kuryera Codziennego, szef wielkiego koncernu prasowego IKC.

Pracami technicznymi kierował inż. Adam Semkowicz, następnie inż. F. Jakubik.

Kierownikiem prac badawczych był archeolog docent Józef Żurowski, a następnie docent Roman Jakimowicz.

Przyjęto metodę badania kopca, która polegała na całkowitym zdjęciu szczytu kopca (czapki) do pewnej głębokości i następnie zgłębieniu zwężającego się leja aż do podstawy nasypu.

Przy średniej wysokości kopca 16 m, ścięcie szczytu w całości do głębokości 5,3 m, pozwalało na dotarcie do centrum podstawy kopca lejem o średnicy około 4 m.

Podczas badań stwierdzono, iż w pierwszej fazie budowy został usypany niski kopiec z piasku.

Wyżej odkryto warstwy iłu i piasku.

W środku kopca stał dębowy słup.

Od słupa rozchodziły się promieniście płotki z plecionki wiklinowej, stabilizującej nasypy kopca.

Zewnętrzną część kopca tworzył około metrowej grubości płaszcz z gruzu kredowego i wapiennego, iłu oraz piasku.

Otulina ta zapobiegała przenikaniu wód opadowych do wnętrza obiektu.

Rzetelność, dokładność oraz umiejętność budowlana, połączona z pomysłowością wykonania konstrukcji wystawia doskonałe świadectwo zdolnościom inżynierskim prehistorycznym twórcom kopców Krakusa i Wandy.

Konstrukcja i struktura nasypów kopca Krakusa wykazują pewne podobieństwa z wczesnośredniowiecznymi kurhanami w południowej Szwecji oraz w Czernichowie na Rusi.

Podczas prac archeologicznych w dolnych partiach kopca znaleziono śmigiełkowate okucie pasa, wykonane z brązu, datowane na VIII w. n.e., pochodzenia awarskiego.

Zabytek ten, podobnie jak i inne przedmioty dostał się w obręb kopca zapewne z ziemią ze zniszczonych okolicznych stanowisk archeologicznych.

W górnej części kopca zostały odnalezione resztki splecionych korzeni potężnego dębu.

Wykopalisko wzbudziło zainteresowanie znanego krakowskiego botanika profesora Władysława Szafera, który oszacował wymiary dębu na około 33 m wysokości, 12,5 m obwodu.

Odkrycie na kopcu Krakusa resztek wielkiego dębu, ongiś świętego drzewa, może sugerować kultowy charakter tego monumentalnego obiektu.

W chwili ścięcia dąb liczył około 300 lat.

Jedna z hipotez zakłada, że to kultowe święte drzewo ścięto w X wieku, kiedy ziemię krakowską objął proces chrystianizacji.

Rozpoznany wiek dębu przed ścięciem, prowadzi nas do VII wieku n.e. jako czasu, w którym dąb został zasadzony.

W trakcie badań archeologicznych nie natrafiono na ślady grobu.

Nie brano jednak wówczas pod uwagę możliwości istnienia pochówku popielnicowego nakurhanowego, powszechnego w praktyce pogrzebowej Słowian pomiędzy VII w. a momentem przyjmowania chrześcijaństwa.

W oparciu o wczesnośredniowieczne żródła pisane historycy polscy akceptują istnienie w VII - IX w. nad górną Wisłą ośrodka władzy przywódców wielkoplemiennych.

Współcześnie przeważa przekonanie, iż oba kopce przedhistoryczne Krakusa i Wandy powstały w okresie osadnictwa słowiańskiego pomiędzy II połową VII w. a I połową X w.

Znawca słowiańszczyzny profesor Henryk Łowmiański uważa, że forma grobowca przemawia za chorwacko - nadwiślańskim pochodzeniem osobistości w ten sposób uczczonej.

Zaś określenie wieku usypania kopca, w oparciu o ustalenia odnoszące się do daty zasadzenia i ścięcia dębu, nie są w pełni wiarygodne.

Prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, że kopiec Krakusa jest zabytkiem związanym ze śmiercią jednego z władców państwa Wiślan.

Profesor Kazimierz Radwański skłania się do określenia czasu powstania kopca Krakusa i Wandy na około połowę IX do I połowy X w.

Wśród hipotez i prób wyjaśnienia pochodzenia kopca jest jeszcze jedna, a mianowicie, że kopiec Krakusa stworzyli Celtowie na przełomie kończącej się starej i rozpoczynającej się nowej ery.

Ślady kultury celtyckiej w Krakowie i okolicy są dość liczne, zaś charakterystycznym elementem kultury Celtów są kopce o znaczeniu kultowym.

W XVI w. wzniesienie Krzemionek z kopcem Krakusa wzmiankowane jest jako Rękawka.

Obecnie nazwa jest używana jako określenie tradycyjnego odpustu, odbywającego się w pobliżu kopca we wtorek po święcie Wielkiej Nocy.

Dawny ten zwyczaj nosił wyrażne znamiona pogańskich styp pogrzebowych, urządzanych podczas wiosennych zaduszek, których celem było dokarmianie budzących się na wiosnę dusz zmarłych.

Nazwa Rękawka pochodzi od podania, które zapisał w połowie XVII w. Piotr H. Pruszcz: ''(...) jest tu nie daleko grób Krakusa Xsiążęcia, co Kraków założył, nazwany Rękawką, dla tego iż z nabożeństwa Pogańskiego rękawami nanieśli ziemię na ciało jego, y tak wysoko usypali, jako teraz widzieć''.

Termin Rękawka dotarł do nas zapewne z terenów południowosłowiańskich, może z języka czeskiego.

Warto zwrócić uwagę, iż w języku serbochorwackim ráka oznacza grób, w języku słoweńskim rákev oznacza trumnę.

Aleksander Brückner w swoim Słowniku etymologicznym wyjaśnia słowo Rękawka jako ''ręką usypana mogiła''.

W omawianym kontekście istotny jest przekaz Mistrza Wincentego Kadłubka, iż Krak - Grakchus wraca na stare ziemie z dalekiej Karyntii.

W VIII - X w. w Karyntii miały miejsce wydarzenia zmuszające słowiańskich wodzów plemiennych, tracących swe znaczenie, do dalekich migracji.

Na miedziorycie Adolfa Lauttensacha z 1587 r. na szczycie kopca Krakusa widnieje duży krzyż.

Na póżniejszym sztychu Mathausa Meriana z 1619 roku, przedstawiającym panoramę Krakowa na wierzchołku kopca widać nakrytą stromym dachem okrągłą budowlę, przypominającą kapliczkę.

Na póżniejszych sztychach kapliczka ma kształt kwadratowy.

Blisko kopca znajduje się niewielki przedromański kościół św. Benedykta, którego początki sięgają przełomu X i XI w.

Ta jedna z najstarszych świątyń w Krakowie powstała zapewne w pobliżu lub w miejscu oddawania kultu pogańskiemu bóstwu.

W rejonie kopca Krakusa niegdyś znajdowało się kilkadziesiąt mniejszych kopców, które uległy zniszczeniu w XVIII i XIX w.

Wzgórze Krzemionek było świadkiem wielu historycznych wydarzeń.

Tutaj znajdowało się miejsce straceń, zwane Na Zbóju, gdzie wykonano m. in. egzekucję na Aleksandrze Kostce Napierskim.

Stąd wojska szwedzkie atakowały Kraków w 1655 r., tu w 1809 roku stało obozem warownym wojsko Księstwa Warszawskiego pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego.

Jesienią 1831 r. tutaj byli internowani powstańcy listopadowi, którzy udawali się do Galicji.

Stąd też 1846 r. wyruszyły wojska austriackie, aby zająć Kraków.

Wkrótce kopiec Krakusa, jako doskonały punkt obserwacyjny doliny Wisły oraz południowych i wschodnich przedmieść Krakowa, znalazł się w środku zewnętrznego Fortu nr 33 Krakus, otoczonego wałem ziemnym, murem i fosą.

Fort został zlikwidowany w 1954 roku.

Z kopcem Krakusa związana jest postać słynnego krakowskiego czarnoksiężnika i alchemika Twardowskiego, uwiecznionego w licznych podaniach i barwnych legendach oraz w znanej balladzie Adama Mickiewicza.

Tutaj na Krzemionkach w jednej z grot miała się znajdować pracownia Twardowskiego.

Ciekawostką związaną z najstarszymi krakowskimi kopcami Krakusa i Wandy jest fakt, iż stojąc na kopcu Krakusa o wschodzie słońca 20 lub 21 czerwca i patrząc w kierunku kopca Wandy w prostej linii zobaczymy wschód słońca.

Usytuowanie kopców Krakusa i Wandy wyznacza najkrótszą noc w roku.

Było to w czasach prehistorycznych sygnałem do rozpoczęcia palenia sobótek na cześć boga Kupały.

Będąc wieczorem na kopcu Wandy, widzimy zachód słońca pokrywający się w linii prostej idealnie z kopcem Krakusa.

Kopce Krakusa i Wandy są największymi osobliwościami Krakowa, ciągle funkcjonują w zbiorowej świadomości krakowian, stały się inspiracją do wielkich zbiorowych wysiłków narodu - wzniesienia kopców naczelnika Tadeusza Kościuszki oraz marszałka Józefa Piłsudskiego.

Krakowskie kopce prehistoryczne pozostają dalej wielką zagadką archeologiczną, a ich pierwotna funkcja i czas powstania budzą nadal wiele kontrowersji.

Podkreśleniem szczególnego charakteru zabytków Krakowa, jakimi są kopce i zwróceniem uwagi całego społeczeństwa polskiego na wyjątkowość tych pomników było zorganizowanie przez kabaret Piwnicę pod Baranami - Święta Kopców Krakowskich.

Odbyło się ono w czerwcu 1992 roku.

Opisy do załączników:
1 - Prace archeologiczne na kopcu Krakusa - widok po zdjęciu czapki kopca i wykonaniu leja, 1935 r.
2 - Widok na częściowo rozebrany kopiec Krakusa, 1936 r.

Tekst: Piotr Hapanowicz
Źródło: ''Dziennik Polski'' z dnia 11 czerwca 2006 r.